Η τέχνη δεν ανήκει στους καλλιτέχνες και τους ειδικούς, αλλά σε όλους μας. Μας συντροφεύει δια βίου. Αλλά ταυτόχρονα, μας απελευθερώνει, μας ευαισθητοποιεί, μας φανερώνει νέα πράγματα για τον εαυτό μας και τον κόσμο. Μας μαθαίνει. Πώς γίνεται αυτό; O βραβευμένος από τη Διεθνή Επιτροπή Μετασχηματίζουσας Μάθησης Καθηγητής Αλέξης Κόκκος μάς εξηγεί το διδακτικό ρόλο της Τέχνης στη ζωή μας, ονομάζοντάς τον «γοητευτικό ταξίδι».
Μιλώντας στο STAR.GR, εξηγεί πώς μπορούμε να πλοηγηθούμε κι εμείς μέσα στην Τέχνη, με όχημα το Ινστιτούτο Τέχνης και Μάθησης, απλά, όμορφα, δημιουργικά και αποκαλυπτικά.
• Θα ήθελα να σας ρωτήσω για κάτι που παρατηρούμε τα τελευταία χρόνια, μία στροφή της Εκπαίδευσης που αφορά στην ενσωμάτωση της Τέχνης στη μάθηση. Ως Καθηγητής της Εκπαίδευσης Ενηλίκων, πού θεωρείτε ότι οφείλεται αυτό;
Νομίζω ότι οφείλεται στο ότι σιγά σιγά έγινε κατανοητό, σε όλο τον κόσμο, ότι μπορούμε να μάθουμε πολλά από την Τέχνη. Μέχρι πριν περίπου τρεις δεκαετίες, η κυρίαρχη αντίληψη ήταν ότι η Τέχνη καλλιεργεί μόνο τα συναισθήματα και όχι, ας πούμε, και τη σκέψη. Αλλά, πάρα πολλή έρευνα που έγινε αυτές τις δεκαετίες, ιδιαίτερα από το Παιδαγωγικό Τμήμα της Σχολής του Harvard, έδειξε ότι η Τέχνη καλλιεργεί, όχι μόνο τα συναισθήματα, αλλά και τη σκέψη κι ότι δίνει πάρα πολλά εναύσματα για να συλλάβουμε ιδέες και καταστάσεις, που συχνά δεν μπορούμε να τις συλλάβουμε μόνο με τον ορθολογικό τρόπο ή με την επιστημονική σκέψη.
• Θεωρείτε ότι η Τέχνη μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε όλα τα μαθησιακά αντικείμενα, δηλαδή όχι μόνο στα θεωρητικά, αλλά και σε αυτά που σχετίζονται με τις θετικές επιστήμες, όπως είναι η ιατρική ή η πληροφορική, για παράδειγμα;
Ασφαλώς ναι, με όλα τα αντικείμενα μπορεί να σχετιστεί η προσέγγιση της Τέχνης. Για παράδειγμα, στην ιατρική, που είπατε, υπάρχουν πάρα πολλά έργα, εικαστικά, κινηματογραφικά, λογοτεχνικά, που δείχνουν τη σχέση μας με τον ασθενή. Πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε κάποιον άνθρωπο που πάσχει. Ή που δείχνουν την ίδια την κατάσταση ενός ανθρώπου που είναι ασθενής, για παράδειγμα, τον αγώνα του, τις προσδοκίες του, αλλά και τη μάχη που δίνει για την υγεία του. Όσο για την Πληροφορική, επίσης έχουμε πάρα πολλά έργα Τέχνης, που δείχνουν, από τη μια τις ατελείωτες δυνατότητες που έχει βέβαια η Πληροφορική, αλλά κι απ’ την άλλη τη μοναξιά που συνεπάγεται το να είμαστε 15 ώρες την ημέρα προσηλωμένοι στον υπολογιστή και να χάνουμε την επαφή με τους δικούς μας ανθρώπους ή με το κοινωνικό πλαίσιο.
• Πώς γίνεται η επιλογή των έργων Τέχνης στην Εκπαίδευση από τον Εκπαιδευτή; Μπορούν να χρησιμοποιηθούν έργα από όλες τις Τέχνες; Μου αναφέρατε ήδη κάποιες μορφές Τέχνης. Είναι κάθε έργο κατάλληλο για τη διδασκαλία;
Είναι μια μεγάλη συζήτηση αυτό. Εμείς προτείνουμε να χρησιμοποιούμε έργα Τέχνης που πραγματικά εμπεριέχουν κάποιο νόημα, δηλαδή που μπορούν να μας μιλήσουν για τις καταστάσεις της ζωής και του ίδιου του εαυτού μας. Για παράδειγμα, στην Ιθάκη του Καβάφη, μπορούμε να δούμε εκεί ότι υπάρχει μια μεγάλη συζήτηση για το ίδιο το νόημα της ζωής. Η Guernica του Picasso μας μιλάει για το τι σημαίνει πόλεμος και η φρίκη του πολέμου. Μια αρχαία τραγωδία μάς μιλάει για τη μετάβαση των ανθρώπων από την ευτυχία στη δυστυχία ή πώς μπορούν να αντιμετωπίσουν τέτοιες καταστάσεις. Άρα, αναζητούμε τέτοια έργα, που μπορούν να μας μιλήσουν για το νόημα των πραγμάτων κι όχι βέβαια έργα που είναι πολύ επιδερμικά και που δεν μπορούν να προσφέρουν προς αυτή την κατεύθυνση.
• Εδώ βέβαια κάποιος θα μπορούσε να πει ότι υπάρχουν άνθρωποι που δεν είναι εξοικειωμένοι με αυτά τα έργα που προαναφέρατε, τα πιο σοβαρά, της υψηλής τέχνης, γιατί δεν την κατανοούν κι επομένως δεν την απολαμβάνουν. Τι έχετε να πείτε στους ανθρώπους αυτούς;
Ο καθένας μπορεί να καταλάβει και να απολαύσει την Τέχνη, αρκεί να του δοθούν ευκαιρίες. Συχνά οι άνθρωποι δεν έχουν την ευκαιρία να προσεγγίσουν, έτσι, με έναν πιο ουσιαστικό τρόπο, τα έργα Τέχνης. Όταν όμως αποκτήσουν αυτήν την ευκαιρία, μέσα από ένα επιμορφωτικό πρόγραμμα ή μέσα από μία συζήτηση με δικούς τους ανθρώπους, τότε πραγματικά βλέπουμε ότι όλοι οι άνθρωποι, ακόμα κι αυτοί που δεν είναι εξοικειωμένοι με την Τέχνη, την κατανοούν και την απολαμβάνουν. Έχω δει, για παράδειγμα, στην περιοχή την αγροτική έξω από τη Φαιστό, γυναίκες αγρότισσες, που παρακολούθησαν ένα επιμορφωτικό πρόγραμμα, πώς είχαν κυριολεκτικά συγκλονιστεί με την Αναπαράσταση του Αγγελόπουλου. Ή έχουμε παράδειγμα από φυλακές, όπου παίχτηκε η ταινία του De Sica Οι κλέφτες των ποδηλάτων και οι κρατούμενοι είχαν μία καταπληκτική συζήτηση επάνω στα αίτια για τα οποία βρίσκονται έγκλειστοι, τι τους οδήγησε εκεί και πώς μπορούν να γίνουν πιο δημιουργικοί, όταν με το καλό βγουν έξω από τη φυλακή.
• Δηλαδή, θεωρείτε ότι δεν ταιριάζουν με τη μάθηση έργα τέχνης που στοχεύουν αποκλειστικά στη διασκέδαση, με τα οποία ο κόσμος είναι εξοικειωμένος, όπως είναι για παράδειγμα μία κωμωδία χολιγουντιανή;
Βέβαια το Hollywood σίγουρα έχει παραγάγει και σημαντικά έργα Τέχνης, αλλά βέβαια τα περισσότερα έργα που λέμε του Hollywood σίγουρα είναι έργα που έχουν γίνει για εμπορικούς σκοπούς, δηλαδή αυτό που λέμε για να κόψουν εισιτήρια. Με αυτήν την έννοια είναι έργα που πρέπει λίγο να κολακέψουν τον θεατή, να τον καθησυχάσουν, να μην τον ανησυχήσουν πολύ, να ωραιοποιήσουν καταστάσεις. Άρα, είναι έργα που έχουν, θα έλεγα, πάρα πολλά στερεότυπα, δηλαδή, για παράδειγμα, ξέρεις από την πρώτη στιγμή ποιος θα κερδίσει, ο καλός θα κερδίσει. Ή η κοπέλα θα παντρευτεί τον αγαπημένο της. Ή ένας άνδρας ήρωας θα δικαιωθεί στο τέλος στον αγώνα του κλπ.. Ή, αν είναι θρίλερ, αναζητούμε συνέχεια ποιος θα είναι ο δολοφόνος κι αν θα βρούμε τον δολοφόνο. Αυτά είναι για να περάσουμε δύο ευχάριστες ώρες, αλλά δεν ευνοούν την ανάπτυξη σκέψης και συναισθήματος. Είναι έργα για να περάσει η ώρα περισσότερο. Με αυτή την έννοια, δεν έχουμε να μάθουμε πάρα πολλά από αυτά τα έργα. Μπορούμε να περάσουμε ευχάριστα την ώρα μας κι εγώ πολλές φορές βλέπω τέτοια έργα, έτσι, για να χαλαρώσω, αλλά δεν είναι για να πούμε ότι θα μας δημιουργήσουν εναύσματα για να σκεφτούμε πιο βαθιά και να ψάξουμε λίγο τα πράγματα.
• Εδώ και μία δεκαετία, κύριε Κόκκο, όπως ξέρετε καλύτερα από εμένα, εφαρμόζεται στην Εκπαίδευση Ενηλίκων στα Πανεπιστήμια, σε Φορείς, σε Οργανισμούς, αλλά ακόμα και στα Σχολεία, η Μέθοδός σας Μετασχηματίζουσα Μάθηση μέσα από την Αισθητική Εμπειρία, η οποία μάλιστα έχει τεθεί υπό την αιγίδα της UNESCO. Πρόκειται για μία Μέθοδο, η οποία συνδυάζει την Τέχνη με τη Μάθηση, αυτό δηλαδή για το οποίο μιλάμε. Αυτό σημαίνει ότι τα αποτελέσματά της δεν είναι μόνο γνωσιακά, δηλαδή σχετίζονται και με τις κοινωνικές και προσωπικές πτυχές της ζωής;
Ασφαλώς ναι. Είναι όπως το λέτε. Δηλαδή ο στόχος μας με αυτή τη Μέθοδο είναι να μάθουμε. Τι να μάθουμε; Να μάθουμε πρώτα πρώτα να βλέπουμε και λίγο έξω από το κουτί, να μπορούμε να δούμε και την άλλη πλευρά των πραγμάτων, διάφορες διαστάσεις που έχουν. Να μάθουμε να κατανοούμε περισσότερο τους άλλους, πώς σκέφτονται όπως σκέφτονται και γιατί πράττουν όπως πράττουν. Να έχουμε μία ενσυναίσθηση, δηλαδή, για τους άλλους ανθρώπους. Και βέβαια να μάθουμε και για τον εαυτό μας. Να μάθουμε μέσα από τις εμπειρίες μας, να μπορούμε να ξαναερμηνεύσουμε τις εμπειρίες μας και να διδαχθούμε από αυτές. Επομένως, η επαφή μας με ένα καλό έργο Τέχνης, που είναι πλούσιο σε νοήματα, μπορεί να μας βοηθήσει να μάθουμε προς όλες αυτές τις κατευθύνσεις.
• Άρα, ουσιαστικά, εδώ λέμε, ότι από τη Μέθοδο, από την εφαρμογή της Μεθόδου, από τη σύγκλιση της Τέχνης με τη Μάθηση μπορούν να ωφεληθούν όλοι οι άνθρωποι; Όχι μόνο οι εκπαιδευτικοί και οι καλλιτέχνες, αλλά όλοι οι εκπαιδευόμενοι;
Βέβαια. Έτσι είναι διαμορφωμένη η Μέθοδος. Δηλαδή απευθύνεται πραγματικά σε όλους τους ανθρώπους κι όχι μόνο σε ειδικούς ή σε εκπαιδευτικούς ή σε καλλιτέχνες. Έχουν γίνει πάρα πολλές δοκιμές της Μεθόδου. Έχει εφαρμοστεί περίπου σε 4.000 Σχολεία, Πανεπιστήμια, αλλά όχι μόνο σε εκπαιδευτικούς χώρους, σε επιχειρήσεις μέσα, σε κέντρα φιλοξενίας μεταναστών, σε κέντρα απεξάρτησης από τις ουσίες, μέσα σε φυλακές, όπως λέγαμε. Και έχουμε όντως τεστάρει, κατά κάποιον τρόπο, τα αποτελέσματα, ότι αν εφαρμοστεί, με τρεις προϋποθέσεις όμως, ναι, είναι για όλους τους ανθρώπους. Ποιες είναι οι τρεις προϋποθέσεις. Η μία είναι να υπάρχει μία διάθεση να πλησιάσουμε την Τέχνη, να την πλησιάσουμε με αγάπη. Δε χρειάζεται να έχουμε γνώσεις πάνω στην Τέχνη, αλλά να έχουμε τη διάθεση να προσεγγίσουμε τα έργα. Δεύτερη προϋπόθεση είναι αυτή που είπαμε πριν, δηλαδή τα έργα Τέχνης να έχουν κάτι να μας πουν, να έχουν ένα νόημα, να μην είναι απλώς φτιαγμένα καθαρά για εμπορικούς σκοπούς. Η τρίτη προϋπόθεση είναι να ακολουθήσουμε κάποια βήματα αυτής της Μεθόδου, έχει 6 στάδια, αν τα ακολουθήσουμε με προσοχή, χωρίς να χρειάζεται καθόλου να είμαστε ειδικοί, μπορούμε πράγματι και να καταλάβουμε και να απολαύσουμε τα έργα Τέχνης.
• Μάλιστα, από όσο έχω ενημερωθεί, η Μέθοδός σας εφαρμόζεται διεθνώς, δηλαδή έχετε κάνει και διακρατικές εφαρμογές κι αυτό είναι πολύ αισιόδοξο. Αυτόν τον καιρό η Επιστημονική Ένωση Εκπαίδευσης Ενηλίκων, η οποία, να το πούμε αυτό, αποτελεί ένα μη κερδοσκοπικό φορέα, του οποίου είστε Πρόεδρος, προχώρησε στην ίδρυση ενός Ινστιτούτου Τέχνης και Μάθησης, το ΙΝΤΕΧΝΗΜΑ, όπως πολύ εύστοχα ονομάστηκε. Τι ακριβώς ετοιμάζεται εκεί τώρα;
Πήραμε την πρωτοβουλία να δημιουργήσουμε αυτό το Ινστιτούτο, στο πλαίσιο της Επιστημονικής Ένωσης, δηλαδή το ΙΝΤΕΧΝΗΜΑ, με τρεις σπουδαίους συνεργάτες. Με τη Γεωργία Μέγα, που είναι εκπαιδευτικός και ειδικευμένη στην ανάλυση εικαστικών έργων. Τον Βαγγέλη Καλαμπάκα, που είναι σκηνοθέτης κινηματογράφου. Και την Εύη Πάσχου που είναι Ψυχίατρος – Ψυχαναλύτρια. Ο στόχος μας είναι να προσφέρουμε επιμορφωτικά προγράμματα, μέσα από τα οποία να μπορεί κάθε άνθρωπος να έρθει σε επαφή με την Τέχνη, να την κατανοήσει και να την απολαύσει περισσότερο και κατά κάποιο τρόπο να ανοίξει ένα παράθυρο προς την κατανόηση του εαυτού του και του κόσμου. Να μπορέσει να ξαναδεί τα πράγματα με έναν διαφορετικό τρόπο.
• Επομένως, για να το καταλάβουμε λίγο καλύτερα, μπορεί κανείς να αλλάξει τις προβληματικές του απόψεις, να αλλάξει ό,τι τον ενοχλεί στον εαυτό του, χρησιμοποιώντας την Τέχνη, με την καθοδήγηση της Εκπαίδευσης και της Ψυχολογίας;
Βεβαίως μπορεί να αλλάξει τον εαυτό του μέσα από την Τέχνη. Με ποιο τρόπο; Τουλάχιστον, τι προτείνουμε εμείς. Προτείνουμε να συζητήσει, με αφορμή έργα Τέχνης, να συζητήσει κάποιος με τον εαυτό του τον ίδιο. Για να το πω πιο συγκεκριμένα, ας πούμε, ονομάζουμε το πρώτο μας επιμορφωτικό πρόγραμμα Το γοητευτικό ταξίδι της Τέχνης στη ζωή μας. Αν πάρουμε τις λέξεις μια μια, «το γοητευτικό ταξίδι» λοιπόν τι είναι, ποιος είναι ο στόχος μας; Είναι να πλοηγηθούμε, μέσα από την προσέγγιση έργων Τέχνης, στο να μπορέσουμε να ξαναερμηνεύσουμε και να ξαναδούμε ιδέες μας, καταστάσεις, απόψεις, σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους, εμπειρίες μας. Άρα, να εξερευνήσουμε όλους αυτούς τους κόσμους μέσα από τις αφορμές που μας δίνουν τα έργα Τέχνης. Και το «στη ζωή μας» είναι ακριβώς αυτό το ταξίδι να το εντάξουμε πιο πολύ μέσα στη ζωή μας, να γίνει δηλαδή η Τέχνη ένα κομμάτι της ζωής μας, το οποίο να το φροντίζουμε και να το αγαπάμε. Με αυτή την έννοια, να δημιουργηθεί μια πιο βαθιά σχέση μας με την Τέχνη και όσο γίνεται πιο ουσιαστική.
• Πολλοί επικαλούνται ότι οι καθημερινές τους ασχολίες είναι πολλές για να προσθέσουν ακόμα μία. Ουσιαστικά το πρόγραμμα αυτό, όπως έχει στηθεί από το ΙΝΤΕΧΝΗΜΑ, πόσο χρόνο χρειάζεται να αφιερώσει κανείς, για να το παρακολουθήσει;
Πριν από όλα, δε θέλουμε να είμαστε σχολαστικοί. Επιτέλους θέλουμε η μάθηση μέσα από την Τέχνη να είναι μια μάθηση που δεν υπακούει σε αυστηρούς κανόνες, όπως το σχολείο, το πανεπιστήμιο. Να είναι πιο ευέλικτη, πιο δημιουργική, πιο ανοικτή, με την ελεύθερη συμμετοχή όλων. Με αυτήν την έννοια τι προτείνουμε. Προτείνουμε στη διάρκεια τριών μηνών να γίνονται πριν από όλα διαδικτυακές συναντήσεις, μία φορά την εβδομάδα ή κάθε δύο εβδομάδες, τρίωρες συναντήσεις, όπου μετέχουμε όλοι εμείς οι συντελεστές. Με μια μικρή ομάδα εκπαιδευομένων, ακριβώς για να μπορεί να γίνεται συζήτηση. Τι θα γίνεται σε αυτές τις συναντήσεις; Θα γίνεται ανταλλαγή ιδεών, θα παρουσιάζουμε βέβαια κι εμείς τις δικές μας προτάσεις, θα αναλύουμε έργα Τέχνης, θα δίνουμε παραδείγματα πολλά, θα απαντάμε σε απορίες και γενικά θα προσεγγίζουμε όσο μπορούμε πιο συστηματικά έργα Τέχνης. Μέσα από εκεί θα αναπτύσσεται διάλογος και η συμμετοχή όλων πραγματικά θα είναι πάρα πολύ σημαντική. Από εκεί και πέρα, υπάρχει και κάποιο υλικό, το οποίο θα στείλουμε στους συμμετέχοντες, το οποίο όμως μπορούν αν θέλουν να το μελετήσουν και όποτε θέλουν. Μπορεί στη διάρκεια του προγράμματος αυτού, μπορεί και αργότερα, όταν βρουν το χρόνο. Επομένως θέλουμε να είναι μια μάθηση συμμετοχική, δημιουργική, ανοικτή κι ευέλικτη. Στο ΙΝΤΕΧΝΗΜΑ αισθανόμαστε ότι θα πετύχουμε, αν ακριβώς μπορέσουμε να δώσουμε, στον εαυτό μας πρώτα και στους γύρω μας, κάποιες καινούριες ιδέες μέσα από την επαφή με την Τέχνη. Όχι μόνο σε αυτούς που θα συμμετάσχουν στο πρόγραμμα, αλλά και σε εμάς τους ίδιους που είμαστε και οι συντελεστές.
